Devletin Başı: Cumhurbaşkanı
Ülkemizde 1. Meşrutiyetten bu yana Anayasalar Parlamenter Sisteme göre yapılmış ve en son kabul edilen 1982 yürürlükte olan Anayasamızda da Cumhurbaşkanını Devletin Başı olarak Yasama (TBMM), Yürütme (Hükümet) ve Yargı Erglerinin üstünde konumlandırmıştır.
Bugün toplumumuzun her kesiminden yeni bir Anayasa yapılması talebi vardır. Siyasi Partilerimizin de yeni bir Anayasa yapılması hususundaki iradelerinin olmasına karşın yeni yapılacak Anayasa çalışmalarında; Yürütme Erg’i kimin tarafından kullanılacağı konusunda tartışmalar yapılmaktadır.
Bir görüş mevcut parlamenter sistem üzerinden gidilmesini öne sürerken diğer bir görüş ise yürütme yetkilerin toplandığı Başkanlık Sistemi (Cumhurbaşkanı ve Başbakan aynı kişi) veya yarı başkanlık sistemi (Geniş yetkileri olan bir Cumhurbaşkanı ve onun yardımcısı gibi çalışan az yetkileri olan Başbakanın olduğu) öne sürmektedir.
Türkiye’nin son 30 yıldır gündeminde olan başkanlık sistemi, yeni anayasa çalışmalarının başlamasıyla tekrar gündeme geldi. Türkiye de yapılan anayasa çalışmaları geçmeden önce “Başkanlık Sistemi”nin ne olduğunu, nasıl uygulandığını, türlerini açıklığa kavuşturmakta fayda vardır.
Başkanlık Sistemi nedir?
Yasama, yürütme ve yargı organları arasında kesin bir ayrıma ve dengeye dayanan, yasama ve yargı organlarının demokratik denetimi içinde, yürütmenin iktidar olanaklarını genişleten bir hükümet sistemidir. Başkanlık sisteminde yasamanın yürütmeyi fesh etme yetkisi yoktur.
Yarı Başkanlık Sistemi nedir?
Hükümet başkanı ve cumhurbaşkanı arasında yürütme yetkilerinin paylaşıldığı, yasama ve yürütmenin işbirliği içinde çalıştığı kesin kuvvetler ayrılığının olmadığı bir hükümet sistemidir. Bu sistemde de Cumhurbaşkanı genel oy ile halk tarafından seçilmekte ve hükümet millet meclisi önünde sorumlu sayılmaktadır.
Yarı Başkanlık Sistemini diğer sistemlerden ayıran farklar
Klasik parlamenter rejim Cumhurbaşkanına sembolik görevler yüklediği halde, yarı başkanlık sisteminde yetki sahası daha geniştir. Örneğin meclisi dağıtabilme, referandum isteyebilme, anayasa konseyi üyelerini atama ve anayasanın ilgili maddesi gereği olağanüstü durum ilan ederek yasama, yürütme ve hatta yargı gücünü elinde toplayabilmektedir. Cumhurbaşkanı, dış politika ve savunma konularında da ağırlığa sahiptir.
Başkanlık sistemi hangi ülkelerde var?
Başkanlık sistemi dünyada genel olarak iki farklı şekilde uygulanıyor. Fransa gibi bazı cumhuriyet rejimlerinde Cumhurbaşkanı aynı zamanda devlet başkanı unvanına sahip ancak altında bir de Başbakan bulunuyor. Yürütme yetkisini başbakanla başkan paylaşıyor. Son söz Cumhurbaşkanı’nda oluyor. A.B.D gibi bazı ülkelerde ise devlet başkanı hemen hemen tüm yürütme yetkisini kendinde topluyor. Dünyada Başkanlık sistemini uygulayan ülkelerin sayısı 38. Bunlar arasında ABD, Venezuela, Güney Kore, Meksika, Panama, Filipinler, Kenya, Kıbrıs, Brezilya, Ermenistan, Arjantin ve Afganistan gibi ülkeler bulunuyor.
Başkanlık sistemi aşağıdaki özellikleri taşır:
Devlet başkanı yasa önermez fakat yasama organının (parlamento) yaptığı yasaları veto etme hakkına sahiptir. Buna rağmen yasama organından nitelikli bir çoğunluk bu vetoyu iptal edebilir. Bu yöntem İngiliz Monarşi sisteminde herhangi bir yasanın kraliyet onayı olmadan yürürlüğe konamayacağı konseptinden türetilmiştir.
Sabit bir başkanlık süresi vardır. Seçimler planlanmış tarihlerde yapılır. Güvensizlik oyu ile hükûmet düşürülüp erken seçimler düzenlenemez. Bazı ülkelerde devlet başkanının kanunları ihlal ettiği durumlarda “Impeachment” denilen meclis soruşturmasıyla erken seçimlere gidilmesi şeklinde istisnalar vardır.
Yürütme erki tektir. Kabine üyeleri devlet başkanıyla birlikte çalışır ve yürütme ile yasama organlarının ilkelerini tatbik etmek zorundadırlar. Başkanlık sisteminde devlet başkanının bakanlar kurulu için önerdiği adaylar ve hâkimler yasama organı tarafından onaylanmalıdır. Devlet başkanı; kabine üyeleri, ordu veya yürütme erkinin herhangi bir çalışanını doğrudan yönetme hakkına sahiptir. Fakat hâkimleri fesh etme veya emir verme gibi bir yetkisi yoktur.
Yasama ve yürütmenin ayrıldığı yönetimlerde suçtan hüküm giymiş mahkûm ve suçluları affetme veya cezalarını hafifletme genelde devlet başkanının elindedir.
“Başkan” terimi yalnızca başkanlık sistemiyle yönetilen ülkelere has bir ifade değildir. Örneğin popüler olsun veya olmasın, yasal yollarla seçilmiş olsun veya olmasın bir diktatör de başkan olarak isimlendirilir. Aynı şekilde bunun tersi olarak pek çok parlamenter ve demokratik sistemlerde de devlet başkanı makamına büyük ve şatafatlı törenlerle geçer.
Eleştiriler
Otoriter rejime olan eğilim: Siyaset bilimciler ve akademisyenler tarafından istikrarlı olmadığı ve demokratik olmayan bir sistem yaratma riskinin bulunduğu nedeniyle eleştiriliyor.
Kuvvetler ayrılığı: Bazı durumlarda devletin değişik organları arasında istenmeyen tıkanıklara neden olabileceği belirtiliyor.
(Nasipse yarın: Türkiye de Anayasa çalışmaları, Anayasada yapılan değişiklikler, Yeni Anayasa, İnsan hak ve özgürleri, Kuvvetler ayrılığı)
