DEMET İLCE / MUHABİR
Hypatia, MS dördüncü yüzyılın sonlarında ve beşinci yüzyılın başlarında memleketi İskenderiye'nin en büyük filozofu olarak değil, aynı zamanda geç antik çağın en büyük düşünürlerinden biri olarak da hüküm sürdü. Tek başına bu başarılar onun adının çağlar boyunca yeterince korunmasını hak eder, ancak bu, tarihin açıklaması değil.
Bunun yerine Hypatia, çoğunlukla MS 415'te fanatik bir Hıristiyan çetesinin elindeki korkunç cinayetiyle hatırlanıyor. Çağdaş kaynaklar cinayeti ayrıntılı olarak anlatıyor. Hıristiyan yazarlar Sokrates Scholasticus ve Nikiûlu John'un yanı sıra Yunan Neo-Platoncu filozof Damascius'un da aralarında bulunduğu pagan yazarlar onun ölümüyle ilgili açıklamalarında hemfikirdir. İskenderiye'de arabasından zorla sürüklenerek Caesareum adlı bir kiliseye getirildi. Orada çırılçıplak soyuldu, derisi yüzüldü ve vahşice öldürüldü. Kalabalık, cesedini parçaladıktan sonra kalıntılarını yaktı.
Diğer kaynaklarda, kalabalık onu bulduğunda ders vermekte olduğu ve kiliseye götürüldükten sonra sokaklarda sürüklendiği belirtiliyor. İskenderiye Patriği (başpiskopos) Cyril, onun cinayetini planladı ve öldürülmesini emretti. Hangi versiyon daha doğru olursa olsun, uzun süredir onun felsefi inançları nedeniyle bir grup Hıristiyan fanatik tarafından suikasta kurban gittiğine inanılıyordu; yani, Hıristiyanlarla paganların anlaşmazlığa düştüğü bir dünyada Hıristiyanlığı desteklememişti. Ama hikayenin daha fazlası var.
Antik İskenderiye
Hypatia'nın MS 360 civarında doğduğu sırada, memleketi İskenderiye'nin önemli kültürel ve entelektüel merkezi zayıflıyordu. Büyük İskender tarafından M.Ö. 331 yılında kurulan bu büyük şehir, antik dünyanın yedi harikasından biri olan Pharos deniz fenerinin ve ünlü İskenderiye Kütüphanesi'nin de içinde bulunduğu, eğitim alanı olarak hizmet verdiği söylenen Mouseion'un bulunduğu yerdi.
Julius Caesar, MÖ 48'de İskenderiye'yi fethedip şehrin büyük kütüphanesinin bir kısmını yaktıktan sonra İskenderiye yavaş yavaş gerilemeye başladı. MS 364'te Roma İmparatorluğu ikiye bölündü ve İskenderiye, Konstantinopolis (modern İstanbul) tarafından kontrol edilen doğu kesimde kaldı. Bu sıralarda şehrin Hıristiyan mezhepleri arasında anlaşmazlıklar çıktı. Eski bir yazar, kavgayı İskenderiyelilerden daha çok seven başka bir halkın bulunmadığını belirtti. Daha sonra, MS 380'de İmparator I. Theodosius, Hıristiyanlığı, İskenderiye de dahil olmak üzere Roma İmparatorluğu'nun resmi dini ilan ederek, inanmayanlara ceza verilmesini zorunlu kıldı. Hıristiyanlarla Hıristiyan olmayanlar arasında gerginlik arttı.
İlk yıllar
Bu dini ve politik çekişme ortamında Hypatia, Mouseion'da ders veren ünlü matematikçi ve gökbilimci olan babası Theon'un rehberliğinde mükemmel bir eğitim aldı. Onu matematik, astronomi, felsefe ve edebiyat dahil olmak üzere çok çeşitli konularla tanıştırdı. Başlangıçta Hypatia olağanüstü entelektüel yetenekler ve öğrenme tutkusu gösterdi. Yüzyıllar önce Ptolemaioslar döneminde (MÖ 305'ten MS 30'a kadar) İskenderiye'de üretilmiş büyük matematik ve astronomi eserleri hakkında ayrıntılı yorumlar yaptı.
Ancak Hypatia'nın matematik ve astronomiye olan yeteneği ve hatta icatları en büyük etkiyi yaratmadı. Öncelikle bir filozof olarak ün kazanacaktı. Hypatia, Neoplatonizm olarak bilinen bir düşünce okulunu benimsedi. Antik Yunan filozofu Platon'un fikirlerini yeniden yorumlayan bu öğreti, MS 3. yüzyılda ortaya çıktı. Maneviyat ve bilimi birleştirerek, evreni ve bireyin onun içindeki yerini anlamanın bir yolu olarak matematik ve astronomiyi felsefeye uyguladı. Bu bilimsel disiplinlerin tümü, her şeyin kendisinden çıktığı yüce varlık olan Bir'in bilgisine giden yollardı. Hypatia'nın felsefesi pagan olarak görülürken, Hıristiyanlar Bir'i Tanrılarıyla özdeşleştiriyorlardı ve bu nedenle hem paganlar hem de Hıristiyanlar bu felsefi çerçeveye uyabiliyorlardı.
Hypatia, Yeni-Platoncu Felsefe Okulu'nda ders verdi ve derslerine büyük bir pagan ve Hıristiyan kalabalığı çekti. Dindar bir pagan gibi görünmüyor ve birçok Neoplatonist'in Bir'e giden başka bir yol olarak gördüğü teurjiyi, sihir kullanımını ve kehanetleri uygulamamıştı. Etrafındaki Hıristiyanlar ve putperestler İskenderiye şehrini parçalayan çatışmalara karışırken, o görünüşte tarafsız bir tutum sürdürüyordu.
Hypatia, MS 391'de İskenderiye'deki antik Serapeum tapınağının Hıristiyanlar tarafından yok edilmesiyle sonuçlanan olaylara kesinlikle mesafeli davrandı. Bu arada diğer pagan entelektüeller de tanrı Serapis'e adanan büyük tapınağın savunulması konusunda aktifti ve hatta Hıristiyanları öldürmekle övünüyorlardı.
Yani Hypatia'nın vahşice ölümünün paganlar ve Hıristiyanlar arasındaki ideolojik çatışmanın sonucu olduğu yönündeki geleneksel görüş hikayenin tamamını anlatmıyor. Bunun yerine daha anlamlı olan başka bir açı var.
İskenderiye'nin en büyük zekası
Hypatia, ne kadar zeki olursa olsun kadınlara erkeklerle eşit statü verilmediği bir dönemde yaşadı. Yine de bu büyük ölçüde adı duyulmamış bilim insanı, Orta Çağ'dan önceki antik çağın son büyük filozoflarından biri olarak kabul edilir. Matematik, astronomi ve felsefe okuyan ve öğreten bilinen ilk kadındır ve Roma İmparatorluğu'nun her yerinden öğrencileri kendine çekmiştir. Pek çok bilim adamı, babasının Almagest'in III. Kitabı hakkındaki yorumunun başlığına dayanarak Ptolemy'nin Almagest'inin hayatta kalan metnini düzenlediğine inanıyor. O zamanlar bu onura yalnızca erkeklere izin verilse de, akademik seçkinlerin cübbesini bile giyiyordu. Michael Deakin, 2007 tarihli İskenderiyeli Hypatia adlı kitabında şunları yazdı:
“Neredeyse tek başına, neredeyse son akademisyen olarak entelektüel değerleri, katı matematiği, münzevi Yeni-Platonizmi, aklın can alıcı rolünü ve toplumdaki ölçülülük ve ılımlılığın sesini savundu.”
Şüpheliler
Hypatia cinayetiyle ilgili net bir şey göze çarpıyor. Bu eylem oldukça ritüelleştirilmişti; bu, iki İskenderiyeli patriğin şiddetli ölümleriyle ortak bir özelliği var: MS 361'de öldürülen aşırı Arian Kapadokyalı George ve MS 457'de öldürülen Proterius.
Her ne kadar bu piskoposların ölümüyle ilgili koşullar Hypatia'nınkinden farklı olsa da üç cinayet de benzer kalıplara uyuyor. Patriklerin cesetleri, Hypatia'nınkiler gibi, katilleri tarafından İskenderiye'nin ana caddesi olan Canopic Yolu boyunca teşhir edildi. Kurbanların cesetleri parçalandı ve kalıntılarının bir kısmı daha sonra yakılmak üzere şehrin her bir bölgesine nakledildi. MS 391'de antik Serapeum tapınağına yapılan saldırının ardından Yunan-Mısır tanrısı Serapis'in heykelinin de aynı ritüelleştirilmiş şiddete maruz kaldığını belirtmek ilginçtir.
Bu bağlamda bakıldığında Hypatia'nın ölümü, kana susamış bir çetenin kendiliğinden bir eylemi olmaktan ziyade önceden tasarlanmış bir suikast olarak yorumlanabilir. O anın siyasi manevralarında bir piyon olarak kullanılmış olması mümkün ve buna uygun çok açık bir siyasi açmaz var. Hypatia, her ikisi de Hıristiyan olan iki adam arasındaki hesaplaşmaya dahil oldu: İskenderiye Patriği Cyril ve İskenderiye'nin Romalı valisi Orestes.
Nedenler
O zamanlar Cyril, İskenderiye'deki pagan etkilerini ortadan kaldırmak için acımasız güç politikalarına girişmişti. Hedeflerine ulaşmak için şiddete başvurmaktan korkmuyordu. Ayrıca Yahudilerin Hıristiyanlara yönelik saldırılarının ardından İskenderiye'den sürülmesinde de yer aldı.
İmparatorluk yönetiminin İskenderiye'nin istikrarını koruma çabalarında çoğunlukla pagan tanrılara tapan belediye aristokrasisinin desteğine güvenmek zorunda kalan Romalı vali Orestes girer. Orestes'in ayrıca Cyril'e ve onun şiddet içeren yöntemlerine karşı çıkan Hıristiyanların desteğini alırken Yahudilerin muhalefetini tetiklemesinden de kaçınması gerekiyordu. Cyril'den farklı olarak Orestes'in farklı bir grup insana hitap etmesi gerekiyordu.
Orestes arkadaşı Hypatia'ya döndü. Bir filozof olarak statüsü nedeniyle ve çoktanrıcılığı aktif olarak savunmaktan uzak durduğu için uygun bir aracıydı. İskenderiye seçkinleri arasında ne bir tarafın kışkırtıcısı ne de şiddeti savunan kişiler tarafından oldukça saygı görüyordu. Hypatia'yı öne çıkaran bir diğer husus da uzun yıllar boyunca bir ağ kurmuş olmasıydı. Bağlantıları arasında hem Konstantinopolis'teki (Roma İmparatorluğu'nun merkezi) hem de İskenderiye'deki güçlü Hıristiyan çevrelerindeki eski öğrenciler vardı. Cyril bu nedenle Hypatia'yı şehrin Hıristiyanları üzerindeki hakimiyetine yönelik olası bir tehdit olarak gördü.
Görünüşe göre Cyril, Hypatia'yı etkisiz hale getirmek için Hypatia'yı kara büyü yapmakla suçlayan ve onu insanları derslerine çekmek için büyü kullanan tehlikeli bir cadı olarak tanımlayan bir karalama kampanyası başlattı. Orestes'i tuzağa düşürerek Ayini atlaması ve Hıristiyan olmayanların evine girmesine izin vermesi iddia edildi. Sokrates Scholasticus şunu belirtiyor:
"Hypatia, Orestes'le sık sık görüştüğü için, Hıristiyan halk arasında onun etkisiyle Cyril'le uzlaşmasının engellendiği iftira dolu bir şekilde rapor edildi.”
Geleneksel eş ve anne pozisyonları dışında kalan kadınları itibarsızlaştırmak için çağlar boyunca kullanılan tüm bu klişeler, Hypatia'yı tehlikeli bir halk düşmanı olarak göstermeyi amaçlıyordu.
Şiddet yanlısı bir patrik
Cyril'in MS 412'de İskenderiye Patriği olarak atanması tartışmalıydı. Amcasının yerine geçmesi beklenmediğinden şehrin Hıristiyan topluluğunun sadakatini kazanmak amacıyla otoritesini gösterdi. Bazı Hıristiyanların muhalefetine rağmen, MS 414'te şehirdeki müşriklere ve Yahudilere saldırarak onları kovdu veya katletti. Cyril, başlangıçta izole bir manastır topluluğunda eğitim aldığı Nitrian Çölü'nden bir keşiş grubu tarafından destekleniyordu. Daha sonra şiddet eylemlerini gerçekleştirmek için başlangıçta hastalara bakan parabalani'yi kullandı. 1883'te Kilise Doktoru ilan edildi.
Cyril cinayeti tek başına işleyemezdi, işlemek zorunda da değildi. Bunun yerine parabalanisine güvendi. Başlangıçta, Hristiyan olmayan bu grup, şehrin en muhtaç insanlarıyla ilgilenen bir hayır kurumu olarak hareket ediyordu. Ancak Cyril'in görevde olduğu dönemde parabalaniler daha çok patriğin hizmetindeki silahlı milislere dönüşmüştü. Cyril'in Hypatia'nın öldürülmesi emrini verdiğine dair hiçbir kanıt olmamasına rağmen, her şey Cyril'in onun ölümünden çok şey kazanacağını ve parabalani'nin bu işi onun adına yaptığını gösteriyor.
Suikast, Orestes'in hoşgörü politikasına verdiği destek sayesinde Cyril'e yönelik tehdidi sona erdirdi. Onun ölümü, Patrik Cyril'in somutlaştırdığı dini otorite ile Vali Orestes'in somutlaştırdığı sivil otorite arasında kırılma noktası oldu. Günün kazananı Cyril oldu.
Ancak Hypatia'nın ölümü paganlar için bir yenilgi değildi. Hıristiyanlar ve paganlar İskenderiye'de bir asırdan fazla bir süre bir arada yaşamaya devam ettiler. Yeni-Platonculuk, yedinci yüzyılda Arapların Mısır'ı fethine kadar gelişti ve taraftarları arasında hem Hıristiyanları hem de paganları saydı. Altıncı yüzyılda okulun müdürü pagan Ammonius Hermiae, yardımcısı ve eserlerinin editörü ise Hıristiyan John Philoponus'tu. Hypatia'nın öldürülmesinden sonra Orestes'ten bir daha haber alınamadı. Hıristiyan liderler pagan felsefesini şehirden kaldırmasalar da laik otoritelere baskı uyguladılar.
Parlayan ışık
Hypatia'nın hikayesi yaşamaya devam etti. Karakteri ve zekası, düşman Hristiyan yazarlar tarafından bile fark edildi. 18. yüzyılda Voltaire, aşırı hevesli bir kiliseyi kınamak için onun hakkında yazdı. İngiliz din adamı Charles Kingsley onun hakkında bir Viktorya dönemi romantizmi kaleme aldı. 2009 yapımı İspanyol filmi Agora'nın kahramanıdır ve bu filmin hayali senaryosu İskenderiye Kütüphanesi'ni Hıristiyan fanatiklerden kurtarmasını içermektedir. Ataerkil toplumdaki dayanıklılığı onu bugüne kadar feminist bir kahraman haline getiriyor ve işlediği korkunç cinayet duygusunun ötesinde tarihte daha fazla tanınmayı hak ediyor.
