DEMET İLCE / MUHABİR
Üniversiteler genellikle Platon ve Pisagor gibi insanlara kadar uzanan bir süreklilik üzerinde var olan büyük, köklü kurumlardır.
Tarihteki ilk üniversiteler
Bugün anladığımız şekliyle üniversiteler, ilk olarak Orta Çağ'da gelişen, neredeyse tamamen bir Avrupa buluşudur. Bunun pek çok nedeni var: Bunların çoğu, bilinen dünyanın dört bir yanından yeni tercüme edilen eserlerin birdenbire Avrupalı bilim adamlarının kullanımına sunulduğu İslam'ın Altın Çağı sayesinde olabilir.
Ancak aynı derecede önemli olan, MS 1070 civarında 500 yıllık hukuk el yazmalarından oluşan bir koleksiyonun yeniden keşfiydi. Corpus iuris Civilis veya Medeni Hukuk Bütünü olarak adlandırılan bu belge, Justinianus'un saltanatından kalma çok sayıda kanun ve fermanı bünyesinde barındırıyordu ve Orta Çağ Avrupası insanları için kedi nanesi gibiydi. Justinianus'un söyledikleri geçerli oldu ve ortaya çıktı ki Justinianus, loncalar gibi kuruluşlar kurma veya lonca kurma hakkının hayranıydı.
Bu hak olmasaydı, bildiğimiz üniversitelerin bu kadar iyi bir başlangıç yapamayacakları muhtemeldir. İlk üniversiteler pek "resmi olarak kurulmuş" değildi, "sonunda fark edildiler" ve temelde ancak yeterli sayıda öğrenci ve ustanın tek bir yerde toplanmasından sonra ortaya çıktılar.
How to Slay a Dragon: A Fantasy Hero's Guide to the Real Middle Ages kitabının yazarı ve Whose Dark Ages adlı podcast'in sunucusu olan tarihçi Cait Stevenson, "Dünyadaki en eski üniversitelerden herhangi biri için 'resmi bir kuruluş belgesi' yok" dedi.
"Bu yaygın bir ortaçağ durumudur. Üniversitelerin önceden var olan uygulamaların evrimi olduğu açıktır." diye ekledi.
Ancak bu bizi bir sorunla karşı karşıya bırakıyor. İlk üniversitelerin net veya resmi başlangıç tarihleri olmadığından hangisinin oraya daha önce ulaştığını nasıl bilebiliriz?
İngilizce konuşulan dünyanın en eski üniversitesi
Geleneksel olarak dünyanın en eski üniversitesi olduğunu iddia eden üç üniversite vardır ve tesadüfen bunlardan biri Anglosfer'dedir. Bu, nerede olması gerektiğini tahmin etmeyi çok kolaylaştırıyor çünkü orta çağda dünyada İngilizce konuşulan tek bir yer vardı: İngiltere.
Peki hangi İngiliz üniversitesi diğerlerinden daha uzun süredir var? Tarihi MS 1096'ya kadar uzanan ünlü bir üniversite olan Oxford Üniversitesi. 900 yılı aşkın geçmişi olan bu üniversite dünyanın en eski üniversitesi olabilir mi?
Neredeyse kesinlikle hayır. Stevenson, "Oxford'un iddiası aslında en kuşkulu olanı. 11. yüzyılda Oxford tam anlamıyla durgun bir yer değildi ama entelektüel bir merkez de değildi." diye yazdı.
Aslına bakılırsa, Oxford'da öğretmenliğe dair ilk referans, bir ortaçağ akademisyeni Étampes'li Theobald'dan geliyor. Bu adam hakkında bildiğimiz hemen hemen her şey, hayatı boyunca çeşitli insanlara yazdığı altı mektuptan geliyor - Stevenson, bunlardan birinde, "yaklaşık 1100"den kalma, kendisinden "Oxford'da usta" olarak bahsettiğini açıklıyor.
"Herhangi bir resmi, yerleşik okul değil. Sadece öğrencileri olan bir usta.” diye belirtiyor.
Sonraki yüzyıl boyunca Oxford'da giderek daha fazla öğretmenin kayıtları ortaya çıkmaya başladı, ancak 1231 yılına kadar resmi olarak üniversite olarak tanınmadılar. Yurtlar veya ünlü üniversite sistemi gibi şeyler daha sonra uygulamaya konuldu; dolayısıyla Oxford, dünyanın en eski üniversitelerinden biri olma konusunda oldukça iyi bir iddiaya sahip olsa da, neredeyse kesinlikle en eskisi değil.
Dünyanın en eski üniversitesi hangisi?
Aslında Oxford’un uzun ömürlülük iddiasını yalnızca iki üniversite yalanlayabilir: Paris ve Bologna.
Paris için durum Oxford'daki gibi. Paris Üniversitesi de 1200'de resmi olarak tanınmadan çok önce vardı. Philip Augustus yeni akademik loncaya kraliyet onayını verdiğinde, zaten güçlü bir faaliyet durumundaydı.
Her halükarda, Fransız başkenti, yeni ortaya çıkan bir entelijansiya için, Londra ile Galler arasında yakın zamanda yağmalanan bir kasabadan çok daha bariz bir seçimdi. Kültürel, ekonomik, dini ve kraliyet merkezi olarak, genç bir öğrenim merkezinin ihtiyaç duyacağı her şeye sahipti; en önemlisi, en azından 10. yüzyıla kadar uzanan önceden kurulmuş birkaç okul da dahil.
Bunlardan biriydi, özellikle de Notre Dame Katedral Okulu, sonunda Paris Üniversitesi'ne dönüşecekti. En azından Peter Abelard'ın 1108'den bir süre önce burada Champeaux'lu William'ın gözetiminde çalıştığını biliyoruz ve takip eden onyıllar boyunca Peter Lombard gibi diğer ortaçağ efsaneleri, şehrin ustalar ve öğrencilerden oluşan koleksiyonuna, şehrin nihai birleşmesini bir nevi önemli hale getirecek kadar itibar kazandırdı.
Ancak Paris için ne yazık ki, en uzun süredir devam eden üniversite unvanını alamayacak anlamına gelen ufak bir teknik detay var: artık ayakta değil. Her şeyden önce Fransız Devrimi sırasında kapatılan üniversite 1896'da yeniden kuruldu, ancak 1970'te tekrar feshedildi.
Bir aday kaldı
Bu da bizi Bologna'ya bırakıyor. Adı geçen şehirdeki üniversitenin web sitesine gittiğinizde, kuruluş tarihinin 1088 olarak ilan edildiğini göreceksiniz; bu, herhangi bir ölçüye göre bir enstitü için saygıdeğer bir yaştır. Ancak tıpkı Oxford ve Paris'te olduğu gibi, bu sözde kuruluş yılı da büyük ölçüde bir kurgu. Warwick Üniversitesi Rönesans Araştırmaları Merkezi'nde Rönesans Felsefesi ve Entelektüel Tarih Profesörü David Lines, "Studium'un 800. yıl dönümünün 1888'de kutlanması kararlaştırıldı, herhangi bir spesifik belgesel kanıt nedeniyle değil, kolaylık sağlamak amacıyla" diye belirtti.
Ancak Bologna'nın iddiası tamamen palavra değil. Lines şöyle açıklıyor:
"11. yüzyılın ikinci yarısında Bologna'da liberal sanatlar, noterlik sanatı ve teoloji gibi konuları öğreten çeşitli dini ve dini okulların olduğunu biliyoruz. Aynı zamanda öğrencilerin belirli ustaların etrafında toplandığı bir hukuk okulu ve mektup yazarlığı okulu da vardı.”
Elimizde en azından o dönemde Bologna'da hukukun çalışıldığına dair kanıtlar var, aslında Corpus iuris Civilis'in ilk önce Pepo ve daha sonra Irnerius tarafından ilk kez burada öğretildiği yer burasıydı. Her ne kadar Paris ve Oxford'da olduğu gibi, resmi tüzüğü biraz sonra gelmiş olsa da, bu konuda hâlâ rakiplerini kolaylıkla geride bırakıyor ve Authentica habita'yı (Bologna'daki öğrencilerin ve öğretmenlerin haklarını ve sorumluluklarını belirleyen resmi belge) alıyor.
Dünyanın en eski üniversitesinden daha eski olan üniversite
Peki öyle mi? Bologna dünyanın en eski üniversitesi olarak üstünlüğünü sürdürüyor mu? Evet, evet ve hayır. Nasıl baktığınıza bağlı olarak, daha uzun süredir var olan ancak yine de Bologna'dan daha eski sayılmayan birkaç üniversite var.
UNESCO'ya göre dünyanın en eski üniversitesi Bologna değil, Fas'ın Fez kentindeki El Karaviyyin Üniversitesi'dir. Kağıt üzerinde bu iddia oldukça basmakalıp görünüyor: MS 850'lerin sonlarında Fatima el-Fihri tarafından kuruldu ve üç Avrupalı rakibini iki yüzyıl farkla geride bıraktı. Peki neden sayılmıyor?
Aslında bazı insanlar için öyle. Örneğin Guinness Dünya Rekorları , El-Karaviyyin'i en üst sıraya yerleştirerek Bologna'yı "Avrupa'nın en eskisi" konumuna düşürüyor; Britannica Ansiklopedisi de üniversitenin “MS 859'da kurulduğunu” söylüyor.
Ancak bu görüş evrensel olmaktan uzaktır. Eleştirmenler, Karaviyyin'in bir üniversite, hatta resmi bir eğitim kurumu olarak kurulmadığını, başlangıçta bir cami olduğunu ve sonunda çevresinde bir medresenin büyüdüğünü belirtiyor. El-Karaviyyin'de öğretmenlik yapıldığına dair en eski kanıt 1120'lere kadar uzanabilir; bu noktada üç Avrupalı yarışmacı da harekete geçmişti.
Kahire'deki el-Ezher medresesi de MS 970 civarında özellikle bir yüksek öğrenim kurumu olarak kurulmuştu.
Sorun şu: Her iki kurum da bugün üniversite olarak bilinse de, başlangıçta öyle değildi ve pek çok bilim insanı medresenin üniversite ile aynı şey olmadığına işaret ediyor. Bergen Üniversitesi'nde doktora öğrencisi olan Burhan Fındıklı, aslında Avrupa'da ikincisini mümkün kılan yasa ve geleneklerin (özellikle tüzel kişilik olarak şirketler kavramının) "Klasik İslam hukukuna yabancı" olduğunu belirtiyor.
Fındıklı, "Medresenin kendi çıkarları olan bir topluluk olarak anlaşılması muhtemelen söz konusu değildi" diyor; oysa üniversite eğitiminin birçok özelliği (dereceler, sınavlar ve hatta resmi müfredat) medreselerde genellikle yoktu.
İşte bu nedenle, üniversite olmalarına ve tartışmasız diğer üniversitelerden daha eski olmalarına rağmen, ne El Karaviyyin ne de El Ezher kendilerini dünyanın en eski üniversitesi olarak adlandıramıyor.