DEMET İLCE / MUHABİR
Sokrates, antik Yunan'ın en etkili filozoflarından biriydi. Sorgulayıcı doğasıyla antik dünyanın büyük beyinlerinden biri olarak Platon, Aristoteles ve Epikuros'un yanında yer alır.
Ancak kendi zamanında Sokrates de tartışmalı bir şahsiyetti. Pek çok takipçisi olmasına rağmen -düşüncelerini hiçbir zaman yazılı olarak dile getirmemesine rağmen- komik oyun yazarları Sokrates'in öğretilerinin parodisini yaptı ve onunla alay etti. Üstelik filozof, göbekli göbeği, dağınık saçları ve şiş gözleriyle güzellik tutkunu Atina'da alışılmadık bir figür yarattı.
Sonra Sokrates'in ölümü meselesi var. 70 yaşındayken Sokrates mahkemeye çıkarıldı ve dinsizlikle ya da Yunan tanrılarına saygı göstermemekle ve ayrıca Atina gençliğini yozlaştırmakla suçlandı. Sonunda Atinalı dostlarından oluşan bir jüri tarafından ölüm cezasına çarptırıldı.
Ölümünün ardından Platon, Sokrates'in duruşmasında yaptığı konuşma olduğu iddia edilen Sokrates'in Savunması'nı yazdı (Yunancada apologia "savunma" anlamına gelir). Bu konuşma temel bir belge haline geldi ve Sokrates'in tarihin en büyük filozoflarından biri olduğunu pekiştirdi.
Sokrates Kimdi?
MÖ 470'de Yunanistan'ın Atina kentinde doğan Sokrates, Sokrates'in hevesli bir öğrencisi olan Platon ve Aristoteles'in yanı sıra Klasik antik çağın en etkili üç düşünüründen biriydi. Her ne kadar yaşamı boyunca, özellikle de Aristofanes'in popüler oyunu Bulutlar'da kendisi ve fikirleriyle alay edilmiş olsa da, Sokrates'in felsefeleri binlerce yıl boyunca ayakta kalmıştır.
Büyük bir düşünür olarak saygı duyulmasına rağmen Sokrates, hiçbir zaman hiçbir şey öğretmeye çalışmadığını, çünkü hiçbir şey bilmediğini iddia etmişti. Daha ziyade, o zamandan beri adaletin, erdemin ve bilgeliğin doğası gibi bir dizi konu hakkında halka açık, soru odaklı konuşmalara katılmaya yönelik "Sokratik yöntem" olarak adlandırılan yöntemle tanınıyordu.
Kısaca felsefesini tek bir alıntıyla özetlemek gerekirse:
"Tek gerçek bilgelik hiçbir şey bilmediğini bilmektir."
Ancak Sokrates'in de muhalifleri vardı. Güzellik ve statü takıntılı Atina'da Sokrates, fiziksel çirkinliği ve güç toplama konusundaki ilgisizliği nedeniyle göze çarpıyordu. Ayrıca Yunan demokrasisi gibi pek çok değerli Atina fikrine de karşı çıktı ve en kötüsü yurttaşlarını çoğu zaman kibirli aptallar gibi gösterdi.
Ancak hayatının sonunda filozofa karşı Sokrates'in ölümüne yol açacak daha ciddi suçlamalar da yüklendi.
Sokrates'in Tartışmaları ve Suçları
Filozof, Atinalı dostlarını tartışmalarda utandırmanın ötesinde, sonuçta Sokrates'in MÖ 399'da ölümüne yol açabilecek bir dizi karar da verdi.
Peloponnesos Savaşı'ndan sonra MÖ 406'da Atina meclisinde veya ekklesia'da görev yaparken Sokrates, savaş alanında ölülerini kurtaramayan Atinalı generallerin yargılanmasına tek başına karşı çıktı. MÖ 409'da Sokrates, Salamisli Leon adlı bir adamın tutuklanmasına ve infazına katılmayı reddettiğinde benzer şekilde tek başına kaldı.
Üstelik Atina değişmişti. Şehrin gücü zayıfladıkça, dağınık görünümü ve sürekli soru yağmuruyla bu tuhaf filozofa karşı hoşgörüsü de azaldı. Sokrates'in bireycilikle ilgili fikirleri birdenbire birçok Atinalı için uğursuz bir anlam kazandı.
Aslına bakılırsa bazı tarihçiler, halkın Sokrates'e yönelik küçümsemesinin çoğunun, kendi üzerine düşünme konusundaki direnişten kaynaklandığını ileri sürmüşlerdir. Zamanlar iyiyken, derin soruları akılda tutmak belki daha kolaydı. Ancak daha değişken zamanlarda sorular tehlikeli olabilir.
Sokrates'in duruşmasında jüri üyelerine yaptığı konuşmanın sözde anlatılmasıyla başlayan Platon'un Savunması, bu kavramı daha da açıklıyor. Ancak genel olarak konuşursak, Sokrates'in başı, yurttaşlarının sıkı sıkıya bağlı olduğu inançlarını çapraz sorgulama eğiliminden dolayı dertteydi.
En çok, onun fikirlerini alıp eski nesillere karşı kullanan Atina'nın gençliğiyle konuşuyordu. Böylece Sokrates sonunda “gençliği yozlaştırmakla” suçlandı.
Bu suçlama ve dinsizlik suçlaması Sokrates'in ölümüne yol açtı.
Sonunda Sokrates, dinsizlik ve gençliği yozlaştırma suçlamasıyla mahkemeye çıkarıldı.
Her ne kadar Sokrates, Platon'un belgelediği gibi şevkli bir savunma yapsa da, 500 kişilik jüriyi masum olduğuna ikna edemedi. 280'e karşı 221 oyla onu mahkum etmeye karar verdiler.
Eski Atina sistemi aynı zamanda sanıkların kendi cezalarını önermelerine de izin veriyordu. Sokrates şaka yollu ilk önce ödüllendirilmesi gerektiğini söyledi. Jüri üyeleri bunu komik bulmadı. Daha sonra inanılmaz derecede küçük bir para cezası önerdi.
Bu jüriyi etkilemedi, tam tersi. Onu suçlu sayan jüri üyelerinden daha fazlası ölüm cezasına oy verdi.
O zaman bile filozofa şehirden sürgün edilme seçeneği sunuldu. Ama o kalmayı ve kararı kabul etmeyi seçti. "Kanunları altında büyüdüğü şehre, bu kanunlara harfiyen uymayı borçlu olduğunu" söyledi.
Sonunda Sokrates'e bir bardak zehir verildi - muhtemelen baldıran, maydanozla akraba, oldukça zehirli bir bitki - ve birçok yurttaşının nefret ettiği 70 yaşında hayatına son verdi. Ancak bu, sonunu cesurca karşıladığı iddia edilen ünlü filozofu rahatsız etmiş gibi görünmüyordu.
Öğrencisi Platon'un yazdığı gibi: "Asil ve korkusuz bir şekilde öldüğü için hem tavırları hem de sözleriyle mutlu görünüyordu."
Sokrates'in Ölümüne Yol Açan Tartışmalı Suçlamalar
Sokrates'in MÖ 399'da öldüğünden beri ona yöneltilen suçlamalar bilim adamları tarafından inceleniyor. Filozof cezasını hak etti mi?
Sanat tarihçisi David Bowles'un iddia ettiği gibi: “dinsizlik suçlaması, kendi başına bir mahkumiyet yaratması pek mümkün olmayan belirsiz bir suçlamadır. Benzer şekilde, gençliği yozlaştırmaya yönelik ikinci suçlama da belirsizdir ve onu destekleyecek herhangi bir somut delilden yoksundur.”
Sokrates'in iddianamesi, dinsizlik suçlamasının kendisinin "şehir tarafından tanınan tanrıları tanımamaktan ve başka yeni tanrılar getirmekten suçlu" olması nedeniyle ortaya çıktığını açıklıyordu. Ancak Bowles, birçok yabancının, vatandaş olmayanın ve kölenin çeşitli dinlere inandığını belirtti. Antik Yunanlıların tapındığı panteonun bile kendine ait farklı tanrılar dizisi vardı.
Bununla birlikte Sokrates'in "tanrılar" yerine "Tanrı"dan bahsettiği biliniyordu.
Ve "gençliği yozlaştırma" suçlamasına gelince, bizzat Sokrates, genç yurttaşlarla yaptığı konuşmaların istemeden de olsa nesiller arası bir söylem yaratmış olabileceğini kabul ederek bu konuya değinmişti, ancak bu pek de devrimci bir ölçekte değildi.
Ancak Cambridge Üniversitesi klasikçisi Paul Cartledge'ın 2009'da yaptığı tartışmalı bir çalışma bunun tersini savundu: Sokrates gerçekten de "suçlandığı haliyle suçluydu."
Cartledge, "Herkes Yunanlıların demokrasiyi icat ettiğini biliyor, ancak bu bizim bildiğimiz anlamda demokrasi değildi ve sonuç olarak tarihi yanlış okuduk" dedi. "Sokrates'in karşılaştığı suçlamalar bize gülünç görünüyor, ancak Antik Atina'da bunların gerçekten toplumsal faydaya hizmet ettiği düşünülüyordu."
Atina'nın zor günler geçirdiği o günün atmosferinde bu durum özellikle geçerliydi. Statükoya karşı çıkan Sokrates gibi istenmeyen kişiler kolay günah keçisiydi. Filozofun durumunda, sorgulayıcı doğası ve sosyal normlara bağlı kalmayı reddetmesi onun ölümüne yol açtı.
