“Oryantalizm” (Şarkiyatçılık) nedir?
Terim, kimi çevrelerce olumsuz bir yan anlamla 18 ve 19. yüzyıllardaki sanayi kapitalizminin gelişme döneminin zihniyeti tarafından şekillendirilmiş Amerikalı ve Avrupalıların Doğu araştırmalarını tanımlamalarında kullanılmıştır. Oryantalizm, Doğu’ya ilişkin ideolojik önyargılar ve perspektiflerin hâkim olduğu, düzenlenmiş (veya Doğululaştırılmış-Orientalized) yazı, vizyon ve araştırma tarzıdır. O, tüm düşünce ve araştırma alanı tarafından ifade edilen “Doğu imajı”dır.
Doğu (Orient) tabiri doğuyu (yani Batı Avrupa dışında kalan Asya ve Afrika coğrafyalarını), “Batılı öğrenim, Batılı bilinç ve Batı imparatorluğu” alanına taşıyan politik güçlerce çevrelenen temsiller sistemine işaret eder. Doğu, Batılı için vardır ve Batı ile ilişkisi içinde ve onun tarafından inşa edilir. O, Batı’ya yabancı olan diğeri (other) ve onun altı (inferior) olanı yansıtan bir aynadır. Bu anlamda “Doğuculuk”, Aydınlanma Çağı sonrası Batı Avrupalı Beyaz Adamın, Doğu hakları ve kültürüne yönelik dışarıdan, “öteki”leştirici, “değil”leyici ve önyargı dolu yorumlarına da işaret etmektedir.
Akademik araştırmalar geliştikçe, “anlaşılmaz ve hilekâr Doğulu, Doğu şaşaası, Doğulu şehveti” gibi ırkçı tavırlar ve yaygın klişeler de artmaya başlamıştır ve hâlen güncelliğini koruyan önyargılardır bunlar. İngiltere’de “konuşmaya değmez Türk” (unspeakable Turk) tabirinin çıkışı da aynı döneme rast gelmektedir.
Doğu sanatı ve edebiyatı hâlâ “egzotik” ve klasik Yunan-Roma ideallerine göre düşük görülmektedir. Doğu’nun politik ve iktisadî sistemleri genellikle feodal “Doğu despotizmi” şeklinde yorumlanır ve kültürel ataletiyle ilerlemeye engel olduğu düşünülür. Oryantalizmin betimlediği Oryantal (Doğulu) ise, bu tip düşünmeyi temsil eden kişidir. Erkeği feminen, güçsüz, ama yine de garip bir şekilde Batılı Beyaz Kadını tehdit eden kişi olarak tasvir edilir. Doğulu kadın ise çarpıcı derecede egzotik ve hâkimiyet altına alınmaya isteklidir.
Kaynaklara bakıldığında Batılı, frak giyen, papyon takan erkek ve ipekli elbiseler içinde topuklu ayakkabısı ile vals ederken, Doğulunun (Hint, Türk, Arap) bahtına düşen yalın ayak erotik kostümler içinde erkeği eğlendiren meta hükmünde lanse edilir. Ve o nefse hitap eden figürün adı ve dansı da oryantaldir!
Yine Batı Asya için “cariye”, Doğu Asya için “Madame Butterfly” klişeleri de iyi birer örnektir. Doğulu, kültürel ve ulusal sınırları aşan bir klişedir.
Peki Oryantalizm ne değildir? / (Devam edecek…)