Türkiye’de çalışanların % 15,1’i haftada 60 veya daha fazla saat çalışıyor. Bu da haftada bir gün izin yapıldığında günde en az 10 saat çalışılması anlamına geliyor. İşçiler iş yoğunluğu ve işin yetişmemesi gibi sebeplerle fazla çalışma yapmak zorunda kalıyor. Bu nedenle yüz binlerce işçi yapılan fazla çalışmanın hukuki anlamda ve kanun kapsamında zorunlu olup olmadığını ve ne gibi haklara sahip olduklarını merak ediyor. Biz de bu haftaki yazımızda işçilerin fazla çalışma yapmasının zorunluluk olup olmadığını ve fazla çalışmanın ne gibi durumlarda mümkün olabileceğini açıklamaya çalışacağız.
Fazla çalışma normal fazla çalışma, zorunlu nedenlerle fazla çalışma ve olağanüstü durumlarda fazla çalışma olarak üçe ayrılır ve işçilerin haftalık 45 saatin üstünde yapılan çalışmaları da fazla çalışma olarak kabul edilir. 4857 sayılı İş Kanunu’na göre, çalışma süresi haftada en fazla 45 saattir. Yani bir işçi haftalık 45 saatin üstünde çalışma yapamaz. Bu süre iş sözleşmesi ile artırılamaz ancak taraflarca azaltılmasına karar verilebilir. Bu süre, haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünür. Çalışma süreleri, bir günde en fazla 11 saati aşmamak koşulu ile haftalık olarak bölüştürülebilir. Haftalık 45 saati aşan çalışmalar için işçiye fazla mesai ücreti ödenir. İşçi tarafından fazla çalışılan her 1 saat için esas ücretin %50’si oranında artırılması koşulu ile ödenir.
Fazla çalışma ücreti
4857 Sayılı İş Kanunu’nun 41. Maddesi ve devamında düzenlenen fazla çalışma;
“Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırk beş saati aşan çalışmalardır. Denkleştirme esasının uygulandığı hallerde ise, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile, bazı haftalarda toplam 45 saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz.
Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda, uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır. Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %25 yükseltilmesiyle ödenir.
Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında 1 saat 30 dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında ise 1 saat 15 dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. İşçi hak ettiği serbest zamanı 6 ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanabilir. Kanunda yazılı sağlık nedenlerine dayanan kısa veya sınırlı süreli işlerde ve gece çalışması yapılan işlerde fazla çalışma yapılamaz.
Fazla saatlerle çalışmak için işçinin onayının alınması gerekir. Fazla çalışma süresinin toplamı 1 yılda 270 saatten fazla olamaz.
Zorunlu nedenlerle ve olağanüstü hallerde fazla çalışmalar dışında yer altında maden işlerinde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz. Yer altında maden işlerinde çalışan işçilere, haftalık 37 buçuk saati aşan her 1 saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %100’den az olmamak üzere arttırılması suretiyle ödenir.
Fazla çalışmanın yasaklandığı haller
-Gece çalışmalarında yapılan işlerde; maden ocakları, tünel inşaatı işlerinde,
-Yer altında ve su altında yapılan gece çalışması gereken işlerde,
-18 yaşını doldurmamış işçilerde,
-Doktor raporu ile fazla çalışmaya sağlığı elvermeyenlere,
-Gebe, emziren, yeni doğum yapan işçilere fazla çalışması yasaklanmıştır.
Zorunlu nedenlerle fazla çalışma
Gerek bir arıza sırasında, gerek bir arızanın mümkün görülmesi halinde yahut makineler veya araç ve gereç için hemen yapılması gerekli acele işlerde, yahut zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkmasında, işyerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceyi aşmamak koşulu ile işçilerin hepsi veya bir kısmına fazla çalışma yaptırılabilir. Bu durumda fazla çalışma yapan işçilere uygun bir dinlenme süresi verilmesi zorunludur.
Olağanüstü hallerde fazla çalışma
Seferberlik sırasında ve bu süreyi aşmamak şartıyla yurt savunmasının gereklerini karşılayan işyerlerinde fazla çalışmaya lüzum görülürse işlerin çeşidine ve ihtiyacın derecesine göre Cumhurbaşkanı günlük çalışma süresini, işçinin en çok çalışma gücüne çıkarabilir.
Sonuç olarak, fazla çalışma 270 saatten fazla olamaz. Haftalık 45 saati aşan çalışmalar fazla çalışma olup, günlük bir saatlik fazla çalışma için işçiye verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %50 yükseltilmesi suretiyle ödenir.
Fazla çalışma yapılması gereken durumlarda mutlaka işçinin yazılı onayının alınması gerekir. Fakat zorunlu nedenlerle fazla çalışma veya olağanüstü hallerde fazla çalışma yapılması durumunda işçinin onayı gerekmez. İşçinin onayı olmadan yapılan fazla çalışmalarda idari para cezası uygulanır.
İşin yetişmesi, arıza v.b. gibi sebeplerle yapılacak olan zorunlu nedenlerin varlığı halinde fazla çalışma yapılması durumunda, olağanüstü hal, seferberlik gibi olağanüstü durumların varlığı halinde yapılacak olan fazla çalışmalarda ise işçinin onayı alınmadan fazla çalışma yaptırılabilir.