DEMET İLCE / MUHABİR
Feminizmin kime sorduğunuza bağlı olarak pek çok tanımı vardır. Aslında feminizm, cinsiyetlerin sosyal, ekonomik ve politik eşitliğine olan bir inançtır. Cinsiyetinden dolayı, hiç kimsenin oy verme, siyasi görevde bulunma ve ev dışında çalışma hakkı gibi belirli hakları reddedilmemelidir. Ancak feminizm temel hakların ötesine geçer. Cinsiyet, ırk, cinsellik ve sınıfa dayalı baskıya son vermek gibi daha derin kültürel değişimler arar.
Feminist hareketlerin tarihi
Kadınların mülk sahibi olabildiği ve miras alabilidiği, ticari işlemler yapabildiği ve iyi bir eğitim alabildiği antik Sparta gibi, kadınların gücü elinde tuttuğu kültürler her zaman olmuştur. Ataerkil kültürlere karşı mücadele eden kadınlar da her zaman olmuştur. Ancak bildiğimiz şekliyle “feminizm” oldukça yeni bir kavramdır. Mary Wollstonecraft 1792'de “Kadın Haklarının Korunması” kitabını yayımladı ve bugün feminist bir ikon olarak kabul edilse de bu terim onun döneminde uygulanmıyordu. Terim, 1890'larda Büyük Britanya ve Amerika'da daha iyi tanındı.
İşte o zaman feminizmin “ ilk dalgası ” yükselmeye başladı. Hareket, kölelik karşıtı hareketlerle yakından bağlantılıydı ve oy hakkına odaklandı. 1848'de Seneca Şelalesi Konvansiyonu'nda üç yüz katılımcı hareketin hedefleri ve stratejileri üzerinde anlaşmaya vardı. Dünya çapında kadın hakları yavaş yavaş gelişmeye başladı. 1893'te Yeni Zelanda, kadınların ulusal seçimlerde oy kullanmasına izin verdi. ABD 1920'de kadınlara oy kullanma hakkını verirken, İngiltere de 1928'de onu takip etti.
İkinci dalga ise 1960'lı yıllarda başladı. Savaş karşıtı ve Sivil Haklar hareketleriyle uyumluydu. Üreme hakları ve cinsellikle ilgili konular da daha fazla öne çıktı. Feminizm de bu yıllarda entelektüel açıdan daha çeşitli ve karmaşık hale geldi. Kapitalizm, kadınların rolü, cinsellik ve toplumsal cinsiyet, dünya çapındaki feminist hareketlerin ilk dalgaya göre daha az elitist ve daha kapsayıcı hale gelmesiyle tartışıldı.
Üçüncü dalga feminizmi tanımlamak daha zor olsa da, ikinci dalga feminizmin başlattığı şeye hem dayandı hem de ona meydan okudu. Üçüncü dalga feminizm bireyselliği, ironiyi ve ikinci dalga annelerinin baskıcı ve cinsiyetçi olarak değerlendirebileceği kıyafet ve kozmetik ürünlerini de içeren kendini ifade etme hakkını benimsiyordu. İnternet de bu dönemde büyük bir rol oynadı. Fikir çeşitliliğiyle üçüncü dalga feminizm, birinci ve ikinci dalgalara göre daha az uyumlu bir hareketi temsil ediyor.
Feminizmin dördüncü dalgasında mıyız? Dalga metaforları mükemmel değil, ancak dünya çapındaki toplumlardaki büyük değişimler göz önüne alındığında, feminizmin 1990'lar-2010'larla karşılaştırıldığında farklı bir çağda olduğunu söylemek yanlış olmaz. Kadın haklarına, özellikle de üreme haklarına yönelik saldırılar yenilenirken, sosyal medyanın yükselişi feminist aktivistlere daha fazla araç sağladı. Dördüncü dalga aynı zamanda feminizmin bugüne kadarki en çeşitli ve kapsayıcı versiyonunu da temsil ediyor.
Feminizm: üç ana tür
Feminizmin özünde basit görünebilir ancak pek çok farklı türü vardır. İşte bilmeniz gereken başlıca üç şey:
Liberal feminizm
Liberal feminizm, çoğu insanın "feminist" kelimesini duyduğunda aklına gelen şeydir. Aynı zamanda “ana akım feminizm” olarak da tanımlanabilir. Filozof Alison Jagger'ın tanımladığı gibi liberal feminizm, eğitimde ve işyerinde siyasi haklara ve eşitliğe odaklanır. Bu, eğitime eşit erişim, eşit ücret, daha güvenli çalışma koşulları ve cinsiyete dayalı iş ayrımcılığına son verilmesi gibi konuları içeriyor. Liberal feminizm aynı zamanda özel hayatla da ilgilenir çünkü evdeki ücretsiz işlerin dağılımı kadının kamusal hayata katılma yeteneğini etkiler. Amerika Birleşik Devletleri'nde liberal feministler, anayasayı yasal cinsiyet eşitliğini sağlayacak şekilde değiştirecek olan Eşit Haklar Değişikliği'ne odaklandılar. Feministler 1960'larda ve 1970'lerde ERA üzerinde çalıştılar ancak hiçbir zaman yeterli sayıda eyalet tarafından onaylanmadı.
Yıllar boyunca liberal feminizm, başarıyı ve eşitliği ataerkil standartlara göre nasıl ölçtüğü ve cinsiyet, ırk ve sınıfı analiz edemediği konusunda eleştirilerle karşılaştı. Liberal feminizm aynı zamanda kurumsal güce meydan okumakta başarısız olabilir ve sonunda yıkıcı kapitalist döngüleri güçlendirebilir. Bireysel kadınların "ileriye gitmek" için neler yapabileceğine odaklanan liberal feminizm, çoğu zaman toplumun en savunmasız kesimlerinden bazılarını başarısızlığa uğratıyor.
Radikal feminizm
Adından da anlaşılacağı gibi radikal feminizm daha saldırgandır. Üreme haklarını güvence altına alarak, çekirdek aileyi ve anneliği eleştirerek ve kurumsal güce meydan okuyarak ataerkilliği ve geleneksel cinsiyet rollerini ortadan kaldırmaya odaklanıyor. Radikal feministler, yerleşik sistemler aracılığıyla bir şeyleri değiştirmeye çalışmaktan ziyade, sistemleri kendileri değiştirmeye daha meyillidirler. Hareket, savaş karşıtı ve Sivil Haklar hareketlerindeki kadınların kendilerini kenarda bulduğu 1960'larda yükseldi. Pek çok aktivist feminist gruplar kurdu ve daha radikal fikirleri benimsedi.
Günümüzde radikal feminizm sıklıkla trans kadınların gerçek kadın olduğunu reddeden trans-dışlayıcı radikal feminizm ile bağlantılıdır. “TERF” terimi, radikal feministlerin trans kadınlara verilen destek konusunda bölünmeye başladığı 1970'lerde ortaya çıktı. Trans-dışlayıcı radikal feministler de kendilerini "toplumsal cinsiyet eleştirel" olarak adlandırıyorlar. Olumsuz çağrışımlardan dolayı trans kadınları destekleyen feministler kendilerini radikal feminist olarak tanımlamama eğiliminde.
Kesişimsel feminizm
Kesişimsel feminizm cinsiyetçiliğin, ırkçılığın, sınıfçılığın ve yabancı düşmanlığının nasıl kesiştiğini ve baskı sistemlerini nasıl oluşturduğunu inceliyor. Irksal baskıyı göz ardı ederek beyaz üstünlüğünü destekleyebilen "beyaz feminizme" karşı çıkıyor. Beyaz feminizm, feminizmin ilk günlerinde Elizabeth Cady Stanton gibi en ünlü figürlerin yalnızca beyaz kadınların oy hakkına önem vermesiyle doğdu. Süfrajetler aynı zamanda yoksul, çalışan kadınları da dışladılar ve ücretler, çalışma saatleri ve sendikalarla ilgili konuları göz ardı ettiler.
Kesişimsel düşünceyi benimseyen ve savunan feministler her zaman olmuştur, ancak “kesişmesellik” terimi 1989 tarihli bir makalede ortaya atılmıştır. Makalede, eleştirel hukuk ve ırk uzmanı Kimberlé Williams Crenshaw, ırk ve cinsiyetin kesişmesinin siyahi erkek ve kadınların hukuk sistemindeki deneyimlerini nasıl etkilediğini gösterdi. Sosyolog Patricia Hill Collins'in 1990 tarihli Siyah Feminist Düşünce kitabı, kesişimsellik ve ırk, cinsiyet, sınıf, cinsellik ve ulusa dayalı baskının Collins'in "hakimiyet matrisi" olarak adlandırdığı şeyi nasıl oluşturduğuna dair bir başka önemli metindir. Günümüzde kesişimsel feminizm toplumun feminizm, güç ve baskı hakkındaki fikirlerini genişletmeye devam ediyor.
Dünyanın hâlâ feminizme ihtiyacı var mı?
Günümüz dünyasında feminizm hâlâ gerekli mi? Kadın haklarına küresel olarak baktığımızda, bunu yaptığımız çok açık. Dünya Ekonomik Forumu'nun 2022 Küresel Cinsiyet Eşitliği Raporu'na göre tam cinsiyet eşitliğine ulaşmak 132 yıl alacak. Kadınlar ve kız çocukları ekonomik etkileri daha fazla hissettikleri, ücretsiz işleri arttığı, cinsiyete dayalı şiddete daha fazla maruz kaldıkları ve daha fazla stres yaşadıkları için, COVID -19 salgını kadın haklarının iyileştirilmesine yardımcı olmadı. Kadınlar özellikle kırsal kesimde iklim değişikliğinden daha fazla etkileniyor. Bazı Afrika ülkeleri gibi bazı yerlerde erkekler iş bulmak için daha uzaklara gitmek zorunda kalırken, kadınlar evi idare etmek, çocuklara bakmak ve topraklarını korumak için geride kalıyor. Ancak yetkileri kanunla korunmayabilir. Fakat kadınlara daha fazla güç verildiğinde daha sürdürülebilir kararlar alıyorlar, gıda güvenliğini artırıyorlar ve enerji taleplerini azaltıyorlar.
Bazı bölgelerde feminist hareketler acımasız şiddetle karşılaşıyor. 16 Eylül 2022'de 22 yaşındaki Mahsa Amini, İran ahlak polisi tarafından gözaltına alındı. Gözaltında öldü. Onun ölümü, 1979 İslam Devrimi'nden bu yana en büyük protesto hareketlerinden birine yol açtı. Çoğunlukla kadınların öncülük ettiği protestolar eşitlik ve İran'ın baskıcı hükümetine son verilmesini talep ediyordu. Kürt illerindeki protestocular (Mash Amini Kürttü), kadınlar sokaklarda başörtülerini çıkarıp saçlarını keserken özellikle cesur davrandılar. Hükümetin tepkisi şiddetli oldu. İnsan Hakları Aktivistlerine göre aralarında çocukların da bulunduğu en az 328 kişi öldürüldü, yaklaşık 15.000 kişi ise tutuklandı. İran'daki protestolar ciddi tepkilerle karşı karşıya kalan feminist hareketin yalnızca bir örneği.
Feminizm herhangi bir yerde “kazandı” mı?
Bazı yerlerde feminizme ve feminist hareketlere destek verilmesi gerektiği açık. Peki feministlerin güya "kazandığı" ABD gibi ülkeler ne olacak? Gerçek, bazılarının umduğu kadar muzaffer değil. 2017'de yazar ve editör Amy Alexander, NPR için feminizmin beyaz kadınlara ve içerik üzerinden pazarlamaya sürekli odaklanmasını eleştiren bir yazı yazdı. Alexander, feminizmin "cinsiyet ve ırk eşitsizliği gibi katı, soğuk gerçekleri ele almak için gereken zorlu çalışmayı yapmaktan ziyade, gerçek eşitliğin yüzeysel süslerini teşvik etmekle daha fazla ilgilendiğini" yazıyor.
Yazar Moira Donegan da "Eğlenceli Değil" haber bülteninde ve feminizmin trendinin gerçek bir kurumsal güce sahip olmadığı gerçeğini gizlediğini öne süren "Potemkin Feminizm" yazısında bu sığ, parlak feminizmi derinlemesine inceliyor. Cinsiyetler arası ücret eşitsizliği gibi uzun süredir üzerinde çalışılan sorunlar devam ediyor. Payscale'in 2022 cinsiyetler arası ücret farkı raporuna göre Amerikalı kadınlar, bir erkeğin kazandığı her dolar için yaklaşık 82 sent kazanıyor. Raporda iş unvanı, eğitim, deneyim, çalışma saatleri vb. kontrol edildiğinde, kadınlar bir erkeğin kazandığı her dolar için 99 sent kazanıyor. Irk, ücret farkını da etkiler; Siyah kadınlar, beyaz bir erkekle aynı deneyime ve aynı işe sahip olsalar bile büyük olasılıkla daha az maaş alıyorlar. 2022'de feminizmin gerçek güçten yoksunluğu belki de en açık şekilde ABD Yüksek Mahkemesi'nin Roe v. Wade davasını bozmasıyla ortaya çıktı. Hiçbir toplum gerçek anlamda eşitliğe ulaşamamıştır. Önemli kazanımların elde edildiği yerlerde bile feminizm konu dışı olmaktan çok uzaktır.